82 lata temu powstało Polskie Państwo Podziemne

27 września 1939 roku w przeddzień kapitulacji stolicy, oficerowie Wojska Polskiego podjęli decyzję o przejściu do konspiracji i utworzeniu wojskowych i cywilnych podstaw Polskiego Państwa Podziemnego. Był to największy ruch oporu w okupowanej Europie.

Oficerowie, powołując organizację pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski, wiedzieli już, że gen. Walerian Czuma podpisze następnego dnia września akt kapitulacji w związku z brakiem możliwości dalszej obrony Warszawy. SZP miała w swoich strukturach rozwinąć pion cywilny i wojskowy. O utworzeniu tajnej organizacji powiadomiony został również dowódca Armii „Warszawa” gen. Juliusz Rómmel.

W ówczesnym czasie wielu działaczy samorządowych jak np. prezydent Warszawy Stefan Starzyński miało za sobą karierę w Wojsku Polskim. Starzyński był majorem rezerwy WP i kierował nią jako komisarz cywilny obroną stolicy.

Tego samego dnia mjr. Edmund Galinat przywiózł do Warszawy mandat od Naczelnego Wodza marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza do tworzenia Tajnej Organizacji. Oddolna więc inicjatywa oficerów zbiegła się z intencjami władz naczelnych. Dowódcą SZP mianowany został gen. Michał Karaszewicz Tokarzewski, a szefem sztabu płk. Stefan Rowecki.

W struktury kierownictwa weszli także przedstawiciele Komitetu Obywatelskiego przy dowództwie obrony stolicy. Z uwagi na trudne warunki działalności konspiracyjnej, skład komitetu ograniczono do przedstawicieli najważniejszych partii politycznych i przekształcono w Radę Główną Polityczną SZP. Na czele RGP stanął Kazimierz Pużak, a komisarzem cywilnym został Mieczysław Niedziałkowski.

Ze względu na znaczące różnice między warunkami życia i działalności podziemnej pod okupacją sowiecką i niemiecką, w listopadzie 1939 roku dokonano oficjalnego rozdziału na pion cywilny i wojskowy oraz na Obszar Zachodni pod okupacją Niemców, gdzie komendantem został Stefan Rowecki „Grot” i Obszar Wschodni pod rządami radzieckimi, którym kierował gen. Tokarzewski. Komenda Główna ZWZ znajdowała się we Francji.

Zgodnie z rozkazem gen. Władysława Sikorskiego, łączącego funkcję premiera i Naczelnego Wodza, komendantem głównym ZWZ mianowany został gen. Kazimierz Sosnkowski, który sprawował również funkcję wicepremiera, przewodniczącego Komitetu Ministrów ds. Kraju oraz był wyznaczony następcą prezydenta RP Władysława Raczkiewicza. Dyrektywa Naczelnego Wodza, zgodnie z którą dotychczasowa SZP miała podporządkować się ZWZ, dotarła do kraju dopiero w grudniu, ze względu na trudności komunikacyjne z Francją.

20 tysięczną strukturę wojskową SZP przeniesiono do ZWZ w styczniu. Zdecydowanie wolniej trwało tworzenie administracji cywilnej. Dopiero 3 grudnia 1939 roku, powołano dwóch Głównych Delegatów Rządu. Zostali nimi Adolf Bniński na ziemiach II RP wcielonych do III Rzeszy oraz Cyryl Ratajski na terenie powołanego przez Niemców Generalnego Gubernatorstwa. Nie doszło do oficjalnego mianowania Głównego Delegata Rządu na obszarze zajętym przez Armię Czerwoną. Funkcję tę pełnił, jednak de facto do czerwca 1941 roku, działający we Lwowie Władysław Zych. Oprócz Delegatury Rządu na Kraj, w Polskim Państwie Podziemnym funkcjonował Polityczny Komitet Porozumiewawczy, przekształcony w styczniu 1944 roku w Radę Jedności Narodowej.

Budowa struktur terenowych podziemnej administracji oraz armii trwała przez cały okres II wojny światowej. W przypadku ZWZ pierwotnie skoncentrowano się na tworzeniu oddziałów kadrowych. Powołano komendy okręgów odpowiadające przedwojennym województwom, komendy obwodów na terenie każdego powiatu oraz placówki gminne i pomniejsze jednostki do plutonów, drużyn i kilkuosobowych sekcji.

Adekwatną budowę miały struktury podziemnej administracji, gdzie mianowano wójtów, burmistrzów czy sołtysów. Starano się, by podziemna administracja stworzyła takie same struktury, jakie funkcjonowały przed wybuchem II wojny światowej. Funkcjonowało również sądownictwo zarówno wojskowe jak i cywilne. Na poziomie gmin i powiatów obradowały powiatowe i gminne rady polityczne.

Polityczne zaplecze polskiego Państwa Podziemnego tworzyli głównie działacze największych partii politycznych II RP: Stronnictwa Pracy, Stronnictwa Narodowego, Stronnictwa Ludowego oraz Polskiej Partii Socjalistycznej Wolność Równość Niepodległość. Pod koniec wiosny 1944 roku przy okazji przekształcenia w RJN skład poszerzono o przedstawicieli mniejszych organizacji takich jak: Stronnictwo Demokratyczne „Racławice” i SD „Ojczyznę”. Wcześniej Polityczny Komitet Porozumiewawczy współpracował już z utworzoną w 1942 roku Społeczną Organizacją Samoobrony, zrzeszającą mniejsze ugrupowania polityczne.

Polityczny Komitet Porozumiewawczy odgrywał bardzo istotną rolę, ponieważ to na jego posiedzeniach zapadały decyzje o kierunkach działalności tajnej administracji, przygotowano akty prawne na czas okupacji, a także na pierwszy okres po jej zakończeniu. Z pomocą sieci łączności, która podlegała Głównym Delegatom Rządu na kraj, komunikowano się z rządem na uchodźstwie. Na forum PKP dyskutowano też nad odezwami wydanymi do społeczeństwa, w najróżniejszych sprawach.

ZWZ-AK, które było zbrojnym ramieniem PPP, za główny cel swojej pracy otrzymało przygotowanie zwycięskiego powstania narodowego. Temu zadaniu podporządkowano budowanie struktur w zależności od potrzeb osiągnięcia celów bojowych na danym terenie. Szeroko i z niemałymi sukcesami prowadzono pracę wywiadowczą dostarczając, choćby do Londynu, informację na temat niemieckiej broni V-1, która była testowana na ściśle strzeżonym poligonie Peenemünde. Ponadto, każdy nowy rodzaj broni zdobytej w Niemczech, bądź kupionej, rozkręcano na części fotografowano i przekazywano aliantom.

Prowadzono też na szeroką skalę akcję propagandową i informacyjną wydając „Biuletyn Informacyjny”, kolportując druki czy drukując afisze. Nie można zapomnieć o tajnym nauczaniu, którym objęto młodzież szkolną od szkoły podstawowej po doktorantów, którzy bronili prac na tajnych kompletach. Organizowano też opiekę medyczną dla bieżących potrzeb ludności oraz szkolono sanitariuszki do powstania powszechnego.

Szkolono również kadry oficerskie i podoficerskie, podczas zajęć prowadzono nie tylko teorię, ale i naukę strzelania itp. Prowadzono też bieżącą walkę z okupantem. W ramach dywersji niszczono zapasy benzyny, uszkadzano części do maszyn, palono spisy kontyngentów żywności, którą miała oddać ludność rolnicza okupantowi. Wysadzano pociągi, niszczono mosty kolejowe oraz likwidowano konfidentów czy szczególnie bestialskich oficerów niemieckich.

Co ważne powołano również organizację „Żegota”, której zadaniem było niesienie pomocy rodzinom żydowskim. Rada Pomocy Żydom przy Delegacie Rządu organizowała kryjówki, gdzie wystawiała fałszywe dokumenty umożliwiające opuszczenie kraju oraz przekazywała środki z Londynu dla Żydowskiego Komitetu Narodowego „Bund”.

27 września 1939 roku powstała też organizacja harcerska „Szare Szeregi”, które od początku włączyły się w działania PPP zajmując się wychowaniem młodzieży przez walkę. Organizowały harcerskie bataliony jak „Zośka” i „Parasol” czy brały udział w akcjach „Małego Sabotażu” w ramach organizacji „Wawer”.

Działalność wojskowa Polskiego Państwa Podziemnego zgodnie z wolą Naczelnego Wodza miała być skupiona w ramach jednej organizacji, którą był Związek Walki Zbrojnej Armii Krajowej. Dlatego też, gdy zorientowano się, że niemożliwe jest dowodzenie ZWZ z terytorium aliantów komendantem głównym Związku Walki Zbrojnej został gen. Rowecki. Podjął on m.in. akcję scaleniową zakończoną częściowym sukcesem. Większość mniejszych organizacji wojskowych podporządkowała się rozkazom z Londynu i weszła w struktury Armii Krajowej. Do ostatnich dni przed Powstaniem Warszawskim, na scalenie nie chciała się zgodzić część Narodowych Sił Zbrojnych.

Niestety gen. Rowecki został aresztowany przez Niemców w 30 czerwca 1943 roku, a zaledwie kilka dni później 4 lipca zginął premier i Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski. To wszystko spowodowało niemały chaos w pracach koncepcyjnych i uaktualnianiu planów powstania powszechnego. Rozdzielenie funkcji premiera i Naczelnego Wodza doprowadziło do kolejnych podziałów w kierownictwie PPP.

Mimo to opracowanie planu Akcji Burza i jej przeprowadzenie oraz Powstanie Warszawskie, które wybuchło 1 sierpnia 1944 to zasługa pracy całego polskiego podziemia, które zawiązało się w przeddzień poddania Warszawy i dążyło do odzyskania pełnej niepodległości przez Polskę. Całe struktury PPP pracowały na to, aby dziś można było pokazać światu, jak Polacy walczyli o wolność oraz jak szeroko prowadzili działalność, opracowując, choćby plany budżetowe na 10 lat po zakończeniu wojny. Celem Polskiego Państwa Podziemnego było nie tylko powstanie powszechne i odzyskanie wolności, ale i odbudowa kraju.

źródło: Muzeum Historii Polski/GP