Pierwszy spis powszechny odbył się 100 lat temu

30 września mija dokładnie wiek od przeprowadzenia pierwszego spisu powszechnego w historii naszego kraju. Wcześniejsze spisy dotyczyły tylko szlachty, bądź też były prowadzone przez zaborców i ich danymi manipulowano.

Pierwotnie w odrodzonej Polsce planowano przeprowadzić powszechny spis ludności w 1920 roku. Ze względu jednak na toczącą się wojnę z Bolszewikami oraz trwający spór z Niemcami o Śląsk i Pomorze, przesunięto go na rok kolejny.
W państwie scalonym z trzech zaborów przeprowadzenie takiego badania było przedsięwzięciem koniecznym. W związku z działaniami wojennymi, które miały miejsce w latach 1914-1921, liczba oraz struktura ludności mocno się zmieniała. W związku z przesunięciami granic oraz powstawaniem nowych ośrodków przemysłowych czy handlowych jak np. Gdynia, miała miejsce migracja wewnętrzna i zewnętrzna na dużą skalę.

W latach 1897 i 1910 spis na terenie zaboru rosyjskiego prowadzony był przez carską administrację, jednak zawarte w nim dane nie były rzetelne. Lepszej jakości były już informacje zebrane przez pruską administrację 1916 roku. Skupiono się wtedy na sprawdzeniu możliwości mobilizacyjnych do armii i sile roboczej.

Dlatego spis zorganizowany przez państwo w 1921, choć nie objął terytorium plebiscytowego, przyłączonej do II RP w kwietniu 1922 roku Litwy Środkowej oraz około 500 tysięcy obywateli przesiedlonych w wyniku zawarcia traktatu ryskiego, zdecydowanie przyczynił się do zweryfikowania stanu państwa.

W spisie tym zadano pytania o narodowość, wyznanie, płeć, wykształcenie, sytuację mieszkaniową, obywatelstwo, wiek oraz datę i miejsce urodzenia. Formularz spisowy zawierał też kwestię charakterystyki zawodowej, języka ojczystego, inwalidztwo bądź sieroctwo oraz stan cywilny. Zbadano też stan posiadania ziemi w gospodarstwach rolnych, pogłowie bydła i innych zwierząt gospodarskich i strukturę użytkowania ziemi.

Wyniki przeprowadzonego spisu dały odpowiedź na podstawowe pytania dotyczące liczby ludności, struktury narodowości i wyznania. Według danych ze spisu 1921 liczba ludności Polski wynosiła 25 694 700. 70% ludności, która wzięła udział w spisie, zadeklarowało narodowość polską. Najliczniejszą mniejszością byli Ukraińcy, których na ziemiach II RP zamieszkiwało 15%. W dalszej kolejności mieszankę etniczną przedwojennej Polski stanowili: Żydzi, Niemcy, Ormianie, Czesi czy Białorusini. W mozaice narodowościowej, międzywojennej, Rzeczpospolitej ujęci byli też Rosjanie, Litwini, Łotysze, a także Węgrzy i Słowacy.

Publikacja wyników spisu z 1921 roku zakończona została dopiero w 1932 roku i zamknęła się ona w 29 tomach. W tym czasie w 1931 rozpoczęto kolejny spis powszechny. Jego wyniki były jednak podważane przez różne strony ze względu na brak pytania o narodowość. Pytano tylko o język, którym się na co dzień posługiwano. Wielu obywateli odpowiadało w tamtym czasie „tutejszy” bądź „miejscowy”.